Λιούις Μάμφορντ, Τέχνη και Τεχνική

 από το βιβλίο "Τέχνη και Τεχνική", εκδόσεις Νησίδες

     Από το πώς χρησιμοποιώ τους όρους τέχνη και τεχνική, μάλλον θα καταλάβατε εν μέρει πώς τους ορίζω· επιτρέψτε μου, όμως, να διασαφηνίσω ακόμα περισσότερο τον ορισμό τους.
  "Τεχνική" είναι μια λέξη που μόλις τελευταία χρησιμοποιήθηκε στην αγγλική· υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που προσπαθούν να την εκγαλλίσουν, να την κάνουν "techniques" και να της δώσουν έτσι μια τελείως διαφορετική σημασία. Συνήθως χρησιμοποιού­με την λέξη τεχνολογία, για να περιγράψουμε τόσο το πεδίο των πρακτικών τεχνών όσο και τη συστηματική μελέτη των διεργα­σιών και των προϊόντων τους. Για λίγους σαφήνειας, προτιμώ να χρησιμοποιήσω μόνο τη λέξη "τεχνική" για να περιγράψω το καθαυτό πεδίο, το μέρος εκείνο της ανθρώπινης δραστηριό­τητας στο οποίο, με μιαν ενεργητική διοργάνωση της εργασια­κής διαδικασίας, ο άνθρωπος ελέγχει και κατευθύνει τις φυσικές δυνάμεις για να πετύχουν τους σκοπούς του.
 

     Η τεχνική εμφανίστηκε όταν ο άνθρωπος πρωτοχρησιμο­ποίησε τα δάχτυλά του για λαβίδες ή μια πέτρα για βλήμα: ό­πως η τέχνη, είναι και η τεχνική ριζωμένη στην χρησιμοποίηση του σώματός του από τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος, όμως, εξακολούθησε να αναπτύσσει τις τεχνικές του δεξιότητες αργά, σπα­σμωδικά, μόνο σπάνια σε ταχύτατες εκτινάξεις όπως εκείνες που έκαμε κατά τον προηγούμενον αιώνα· έτσι, έχει τώρα επεκτείνει το εύρος και έχει μεγαλώσει την ισχύ πολλών οργανικών δεξιο­τήτων του: μπορεί να σκοτώσει από απόσταση τεσσεράμιση χιλιάδων μέτρων και να κουβεντιάσει από απόσταση τεσσεράμι­ση χιλιάδων χιλιομέτρων- και σε ορισμένους περίπλοκους μαθη­ματικούς υπολογισμούς μπορεί, με την βοήθεια ενός ηλεκτρονι­κού εγκεφάλου, να εκτελέσει μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα αριθμη­τικές πράξεις, που αλλιώς θα του έπαιρναν μιαν ολόκληρη ζωή κοπιαστικών προσπαθειών. Όλες αυτές οι μεγεθυμένες ανθρώπι­νες δυνάμεις είναι το αποτέλεσμα ανθρώπινων πόθων, ανθρώπι­νων επινοήσεων, ανθρώπινων προσπαθειών. Όσο θαυμαστά αυτόματη και αν φαίνεται η μηχανή, υπάρχει πάντα ένας άν­θρωπος κρυμμένος πίσω της, που την ρυθμίζει, την διορθώνει, την φροντίζει· και η ίδια η μηχανή είναι μισή δούλος και μισή θεός.Θα μπορούσατε πράγματι να ονομάσετε την μηχανή το­τεμικό ζώο του νεοτερικού ανθρώπου.

 

     H τέχνη, αν της δώσουμε τη μοναδική έννοια, με την οποία μπορούμε να την ξεχωρίσουμε απ' την τεχνική, είναι κατά κύριο λόγο το πεδίο του ανθρώπινου προσώπου · και ο σκοπός της τέχνης, έκτος από διάφορες παρεμπίπτουσες τεχνικές λειτουργίες που ενδέχεται να συνδέονται μ' αυτήν, είναι να διευ­ρύνει το πεδίο της προσωπικότητας, έτσι ώστε αισθήματα, συ­ναισθήματα, ψυχικές διαθέσεις και αξίες, στην ιδιαίτερη εξατομικευμένη μορφή με την οποία συναντώνται σ' ένα επί μέρους πρόσωπο, σε μιαν επιμέρους κουλτούρα, να μπορούν να μεταβιβάζονται με όλη τους την δύναμη και με όλο τους το νόημα σε άλλα πρόσωπα ή σε άλλες κουλτούρες. Οι χαρακτηριστικοί τρόποι της τέχνης είναι η συμπάθεια και η συναισθηματική κατανόηση: να αισθάνεσαι μαζί, να αισθάνεσαι τον άλλον, τα πιο μύχια βιώματα των άλλων ανθρώπων. Το έργο τέχνης είναι το ορατό σιντριβάνι πόσιμου νερού, με το οποίο οι άνθρωποι μοιράζονται τις βαθιά κρυμμένες πηγές της εμπειρίας τους. Η τέχνη προέρχεται από την ανάγκη του ανθρώπου να δημιουργήσει για λογαριασμό του, πέρα απ' όλες τις απαιτήσεις της απλώς ζωικής επιβίωσης, έναν κόσμο γεμάτον νόημα και αξία: από την ανάγκη του να στοχαστεί, να ενισχύσει και να προβάλει σε πιο μόνιμες μορφές εκείνα τα πολύτιμα κομμάτια της εμπειρίας του, που αλλιώς θα του ξέφευγαν υπερβολικά γρήγορα ή θα βούλιαζαν υπερβολικά βαθιά στο ασυνείδητό του και θα ήταν αδύνατον ν' ανακτηθούν.
 

     Εξ αιτίας της προέλευσης και της επιδίωξής τους, τα νοήμα­τα της τέχνης είναι διαφορετικής τάξεως από τα διεργασιακά νοήματα της επιστήμης και της τεχνικής: συνδέονται, όχι με εξωτερικά μέσα και επιπτώσεις, αλλά με εσωτερικούς μετασχηματισμούς, και αν το έργο τέχνης δεν επιφέρει αυτούς τους εσω­τερικούς μετασχηματισμούς, είναι είτε προχειροφτιαγμένο είτε νεκρό. Οι τεχνικές επινοήσεις του ανθρώπου έχουν το παράλλη­λό τους σε οργανικές δραστηριότητες, τις οποίες εμφανίζουν και άλλα ζωντανά πλάσματα: οι μέλισσες χτίζουν κυψέλες σύμφωνα με τις βασικές αρχές της κατασκευαστικής μηχανικής, το η­λεκτροφόρο χέλι μπορεί να παραγάγει ηλεκτρικοός σπινθήρες υ­ψηλής τάσης, η νυχτερίδα ανέπτυξε την δική της μορφή ραντάρ για νυχτερινές πτήσεις πολό νωρίτερα απ' τον άνθρωπο. Οι τέ­χνες, όμως, αντιπροσωπεύουν μιαν ειδικά ανθρώπινη ανάγκη και βασίζονται σ' ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα, που έχει μόνον άνθρωπος: στην ικανότητα για συμβολισμό. Σε αντιδιαστολή προς τα ζώα, ο άνθρωπος δεν μπορεί απλώς ν' ανταποκρίνεται σε ορατά ή ακουστά σήματα· έχει, επί πλέον, την ικανότητα να κάνει αφαίρεση και αναπαράσταση μερών του περιβάλλοντός του, μερών της εμπειρίας του, μερών του εαυτού του, με την διαχωρίσιμη και διαρκή μορφή των συμβόλων. Με τους ήχους, που βγαίνουν απ' το στόμα του στο ψέλλισμα του παιδιού, με τις εικόνες που τον στοιχειώνουν, διαχωρισμένες από τον εξωτερικό κόσμο, νύχτα και μέρα, τέλος, με πολλά άλλα διαφορετικά είδη ήχων, εικόνων, μορφών και δομών, ο άνθρωπος βρήκε τα μέσα να εσωτερικεύσει τον εξωτερικό κόσμο και να εξωτερικεύσει τον εσωτερικό του κόσμο. Πολύ πριν ο άνθρωπος επιτύχει την οποιαδήποτε αιτιακή διαίσθηση ή ορθολογική τάξη, πολύ πριν συλλάβει την λειτουργία των απρόσωπων δυνάμεων, είχε ανα­πτύξει, με τις τέχνες, ένα ιδιαίτερο μέσον, για να διαιωνίζει, ν' αναθυμάται και να μοιράζεται με άλλους την ουσιαστική πείρα τής ζωής του. Και σήμερα ακόμα, δεν είναι πιθανόν χωρίς σημα­σία το γεγονός ότι ένα νήπιο αναπτύσσει αναγνωρίσιμες χειρονο­μίες και αρχίζει να ψελλίζει και να χρησιμοποιεί ερμηνεύσιμους ήχους-λέξεις συνήθως πριν αρχίσει ν' αρκουδίζει ή να βαδίζει: η λειτουργία της επικοινωνίας προηγείται από την λειτουργία της εργασίας και έχει απείρως μεγαλύτερη σημασία για την ανάπτυ­ξη της ανθρώπινης κοινωνίας.
 

     Η σπουδαιότερη από τις συμβολικές λειτουργίες του ανθρώ­που είναι φυσικά η ομιλία· αλλά η ομιλία, όπως επισήμανε ο δα­νός φιλόλογος Ότο Γιέσπερσεν, ήταν πιθανόν μια πηγή συναι­σθηματικής συνεννόησης πολύ πριν γ(vει χρήσιμο όργανο πρακτι­κής επικοινωνίας. Με τον τόνο και τον ρυθμό, με τις ποιητικές και μουσικές ιδιότητες, οι λέξεις έγιναν ένας ιδιαίτερος δεσμός ανάμεσα σε μάνα και σε παιδί, ή ανάμεσα σε εραστές, που είχαν ανάγκη να δώσουν και μιαν επί πλέον διέξοδο στην μαγεία και την έκσταση τους. Ό,τι κι αν ήταν ο πρωτόγονος άνθρωπος, οπωσδήποτε δεν ήταν οπαδός του λογικού θετικισμού. Ουσιαστι­κά, οι συμβολικές λειτουργίες αρχίζουν σαν εκφράσεις εσωτερι­κών καταστάσεων, σαν εξωτερίκευση και προέκταση ψυχικών διαθέσεων και πόθων, μερικές φορές σαν απόκριση σε εσωτερικές παροτρύνσεις, μερικές φορές σαν απόκριση στον εξωτερικό κόσμο και τους κατοίκους του. Με τον άθλο της συμβολικής αναπαράστασης, ο άνθρωπος απελευθερώθηκε από τις πιεστικές υποδεί­ξεις του άμεσου περιβάλλοντός του, από ένα περιορισμένο άμεσο παρόν. Όχι μόνο βρήκε έναν τρόπο να δημιουργεί πλάγιες απαντήσεις, που του έδιναν την δυνατότητα να κινητοποιεί άλλες όψεις της ζωής του εκτός από κείνες που αφύπνιζε η άμεση κατά­σταση. Όχι μόνο βρήκε έναν τρόπο ν' ανασυνδυάζει παρελθούσες εμπειρίες σε μια και μόνη συμβολική αναπαράσταση, αλλά, κάτι ίσως ακόμα πιο χαρακτηριστικά ανθρώπινο, απέκτησε την ικα­νότητα να προβάλλει καινούριες δυνατότητες για ζωή, καινούριες εμπειρίες, που δεν είχαν μέχρι τότε αντικειμενικήν ύπαρξη. 

                                                

 

      Η τέχνη στις καλύτερες στιγμές της φανερώνει νοήματα ως τότε κρυμμένα. Λέει περισσότερα απ' όσα βλέπει το μάτι ή ακούει τ' αυτί ή σκέφτεται το μυαλό. Με την βοήθεια του συμβόλου, ο άνθρωπος δεν ενώνει απλώς το παρελθόν με το παρόν, αλλά και το παρόν με ιδεατές δυνατότητες, που πρόκειται ν' αναδυθούν στο μέλλον. Με την βοήθεια του συμβόλου, ο άνθρωπος δεν αναθυμήθηκε απλώς το χαμένο παρελθόν: κατανόησε και το αναδυό­μενο ή δυνητικό μέλλον. Με αφετηρία το όνειρο, την λέξη, την χειρονομία, ο άνθρωπος επιχειρεί να εγκαθιδρύσει μια προσω­πική σχέση, μια σχέση πρόσωπο με πρόσωπο με όλες τις άλλες διαστάσεις της εμπειρίας του. Αυτό το "λέγειν" είναι για την πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου τόσο σημαντικό όσο είναι το "ποιείν/πράττειν" για την φυσική του επιβίωση. Δίχως τα σύμβολα της τέχνης, σε όλες τους τις πολλές εκδηλώσεις -ζω­γραφική και μουσική, ενδυμασία και αρχιτεκτονική, ποίηση και γλυπτική- ο άνθρωπος θα ζούσε, από άποψη κουλτούρας, στον κόσμο του κουφού, του βωβού και του τυφλού. Μόνο σ' ένα πολύ πρόσφατο στάδιο της ιστορίας γίνεται το σύμβολο χρήσιμο ως επινόημα αφηρημένης σκέψης, στην υπηρεσία της επιστήμης και, εν τέλει, της τεχνικής. Οι μυθικές και ποιητικές λειτουργίες του συμβόλου, όπως σωστά επισήμανε πριν από πολλά χρόνια ο Βί­κο, προηγήθηκαν από τις ορθολογικές και πρακτικές του χρήσεις.
 

       Μη παρανοείτε αυτά που λέω. Δεν είναι, φυσικά, όλος ο συμβολισμός τέχνη. Απ' την στιγμή που ο άνθρωπος είχε δώσει μιαν ανεξάρτητη μορφή σε ήχους και εικόνες, χρησιμοποιώντας τα όχι απλώς για στενά προσωπική σuνεννόηση αλλά και για ειδικά πραγματολογική επικοινωνία, παραήταν έξuπνος για να μη σuλλάβει την τεράστια πρακτική τοuς σημασία για όλες τις σuναλλαγές της καθημερινής ζωής. Με την βοήθεια των σuμβό­λων, ο άνθρωπος κατόρθωσε να ξεφύγει από την άχαρη απτή πραγματικότητα, την σuνθλιπτική πολλαπλότητα του άμεσοu κόσμοu. Το ανθρώπινο μuαλό λειτοuργεί σuμβολικά, όπως το διατuπωσε ο φιλόσοφος Άλφρεντ Νορθ Γοuάιτχεντ: "Όταν μερι­κές σuνιστώσες της εμπειρίας τοu φέρνοuν στο φως σuνείδηση, πεποιθήσεις, σuναισθήματα και ήθη, ποu αναφέρονται σε άλλες σuνιστώσες της εμπειρίας τοu". Πρόκειται για θαuμάσιο ορισμό της σuμβολικής λειτοuργίας εν γένει· και θα τον διασαφήνιζα α­κόμα περισσότερο προσθέτοντας ότι οι σuνιστώσες, ποu επιτε­λούν τις λειτοuργίες αuτές, είναι κατ' ανάγκην λογικές αφαιρέ­ σεις ή αισθητικές σuμπuκνώσεις τής άμεσης εμπειρίας. Αλλιώς, κάθε σύμβολο θα έπρεπε να είναι πλατύ όσο η ζωή και, κατά σu­νέπεια, αδιαχώριστο από την αρχικήνεμπειρία. Μ' άλλα λόγια, η απλή uποκατάσταση χωρίς αφαίρεση, θα ήταν τόσο ανιαρή όσο και η σuνήθεια της ακριβούς ανάπλασης όταν διηγοuμαστε μιαν ιστορία   -και πιο μάταιη.
 

      Έπεται ότι η τέχνη, σ' όλες εκτός από τις πιο τετριμμένες και μιμητικές μορφές της, δεν είναι μήτε uποκατάστατο τής ζωής μήτε φuγή από τη ζωή: είναι μια εκδήλωση σημαντικών ενορμή­σεων και αξιών, ποu δεν μποροuν ν' αναδuθούν με κανέναν άλλον τρόπο. Ακόμα και στην παλαιότερη παλαιολιθική ζωγραφική των σπηλαίων, ο καλλιτέχνης μάς φανερώνει κάτι περισσότερο από το γεγονός ότι είχε παρατηρήσει προσεκτικά τον βίσωνα, ή ότι τον λάτρεuε σαν τοτεμικό ζώο: φανερωνει, επιπλέον, στην ποιότητα της γραμμής τοu -στην εκλεκτικότητα, την σιγοuριά, τον εκφραστικό ρuθμό της- κάτι πολό πιο οuσιώδες για την φύση τής εμπειρίας και της παιδείας τοu. Και αν ακόμα μια δωδεκάδα ανθρωπολόγοι είχαν παρακολοuθήσει προσεκτικά και καταγρά­ψει τη ζωή τοu, δεν θα μπορούσαν να μας ποuν τίποτε περισσό­τερο: πράγματι, κατά ορισμένοuς τρόποuς -το "μuστικό" τοu καλλιτέχνη- δεν θα μπορούσαν να μας ποuν ούτε τα μισά. Ή, ας uποθέσοuμε ότι κοιτάζοuμε τρία γuμνά τοu Κράναχ, του Poύμπενς και του Μανέ: την παρθενική σύζυγο του Μεσαίωνα, την λάγνα σύνευνο και πρόθυμη μητέρα της Αναγέννησης, την ψυ­χρή, σχεδόν αγορίστικη εταίρα του δέκατου ένατου αιώνα. Στις συμπυκνωμένες αυτές αισθητικές μορφές βρίσκουμε τρεις διαφο­ρετικούς τρόπους θέασης του κόσμου, τρία διαφορετικά είδη προ­σωπικότητας, τρεις διαφορετικές φιλοσοφίες: τρεις κουλτούρες, όχι μόνο τρεις γυναίκες. Η τέχνη χρησιμοποιεί ένα ελάχιστο απτού υλικού, για να εκφράσει ένα μέγιστο νοήματος. Και αν αυτό, που διαβάζουμε σ' ένα χαρτί με σχήματα Ρόρσαχ, φανε­ρώνει την κρυφή μας φύση, τι δεν βρίσκουμε και δεν αποκαλύπτουμε για τον εαυτό μας στα περίπλοκα και σκοπίμως αναθυ­μητικά σύμβολα της τέχνης;
 

     Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε επί πλέον, για να κάνου­με σαφέστερο τον διαχωρισμό τέχνης και τεχνικής, ότι η τέχνη είναι το μέρος εκείνο της τεχνικής, που φέρει την πιο μεστή σφραγίδα τής ανθρώπινης προσωπικότητας η τεχνική είναι εκείνη η εκδήλωση της τέχνης, από την οποία έχει αποκλειστεί ένα μεγάλο μέρος τής ανθρώπινης προσωπικότητας, προκειμένου να προωθηθεί η μηχανική διαδικασία. Ανεξάρτητα από το πόσο α­φηρημένη είναι η τέχνη -κι ακόμα και με την πιο ρεαλιστική σύμβαση κάθε έργο τέχνης είναι μια αφαίρεση- δεν μπορεί ποτέ να είναι ολότελα απρόσωπη ή ολότελα χωρίς νόημα. Όταν η τέ­χνη φαίνεται πως είναι κενή από νόημα, όπως αναμφίβολα φαί­νεται πως συμβαίνει σε ορισμένα έργα αφηρημένης ζωγραφικής του καιρού μας, αυτό που λέει ο ζωγραφικός πίνακας, στην πραγματικότητα αυτό που βροντοφωνάζει όσο μπορεί πιο δυνα­τά ο καλλιτέχνης, είναι πως η ζωή έχει αδειάσει από όλο της το λογικό περιεχόμενο ή από όλη της την λογική συνοχή.
 

   Κι αυτό, σε καιρούς όπως οι δικοί μας, είναι κάθε άλλο παρά κενή νοήματος δήλωση.